Mattheüs in de kerkelijke kunst

Geschreven door Johan Trommel 
 

De afbeelding hiernaast is een Russische icoon-op-hout uit de 19e eeuw: de evangelist Mattheüs met naast hem een engel.
Nagenoeg elk kerkelijk kunststuk dat Mattheüs afbeeldt, laat hem vergezeld worden door een engel. Waar komt dat vandaan?
 

De tekst hieronder is overgenomen van de website Kunstvensters   door: Jeroen de Baaij

 

Marcus, Lucas, Johannes en Matteüs beschreven het levensverhaal van Jezus in de vier evangeliën. De evangelisten zijn misschien wel de meest afgebeelde heiligen in de kunstgeschiedenis. Je kan geen Rooms-Katholieke kerk binnenlopen zonder ze ergens tegen te komen. Hoe herken je de evangelisten bij jouw volgende kerkbezoek?

De kern van het Nieuwe Testament bestaat uit de vier evangeliën die werden geschreven door Johannes, Lucas, Marcus en Matteüs. Ze hadden het leven van Jezus van dichtbij meegemaakt en hebben de belangrijkste verhalen op schrift gezet. Johannes en Matteüs waren twee van de apostelen van Jezus. Over de precieze identiteit van Marcus en Lucas is veel discussie, maar duidelijk is dat zij in de tijd van Jezus geleefd moeten hebben.
 

Evangelisten in de Kerk

De vier evangelisten zijn erg belangrijk geweest in de verspreiding van het christelijke geloof en daarom nemen ze een prominente plaats in in de Rooms-Katholieke beeldcultuur. In vrijwel iedere kerk kom je afbeeldingen van de vier evangelisten tegen. Rondom de koepel van de St. Pieter in Rome zijn bijvoorbeeld in vier medallions de evangelisten afgebeeld.

Meestal zijn de vier evangelisten te herkennen doordat ze een boek bij zich hebben: het evangelie dat ze zelf geschreven hebben. Daarnaast heeft iedere evangelist zijn eigen symbool: Marcus een Leeuw, Lucas een Stier, Matteüs een Engel en Johannes een Adelaar.
 
Evangelisten in de St.Pieterskerk in Rome
 

Legendes

Volgens een legende zou Marcus met zijn vader eens een leeuw zijn tegengekomen in de woestijn. Zijn vader was bang en wilde wegrennen, maar Marcus verzekerde hem dat hun geloof in Jezus ze zou redden. Hij begon te bidden. Een wonder gebeurde want de leeuw viel dood neer. Sindsdien wordt Marcus geassocieerd met de leeuw.

Lucas benadrukte in zijn evangelie, dat Jezus werd geofferd als boetedoening voor de mensheid. Lucas wordt daarom afgebeeld met de stier, een traditioneel offerdier. Zowel de stier als de leeuw worden soms in de kunst met vleugels wordt afgebeeld. Dit is een verwijzing naar de profeet Ezechiël, de voorspelde dat iedere evangelist zou worden geholpen door een gevleugeld wezen. De adelaar die Johannes met zich meedraagt is een een symbolische verwijzing naar het verhevene of het abstracte van zijn evangelie. Een enkele keer kan je Johannes ook zien met kelk en een slang. Volgens een legende dronk Johannes namelijk eens een kelk met gif om zijn geloof te bewijzen.

In het Bijbelboek Openbaring staan de vier gevleugelde dieren ook beschreven bij een visioen van de hemel: “Het eerste dier was een leeuw gelijk, en het tweede dier een kalf gelijk, en het derde dier had het aangezicht als een mens, en het vierde dier was een vliegenden arend gelijk.” Sint Matteüs wordt daarom vaak afgebeeld met het vierde gevleugelde wezen: een engel.
 
Evangelisten in de Sagrada Familia te Barcelona
 

Moderne kerken

Ook in de Sagrada Familia, de kerk (in Barcelona, JT) ontworpen door Gaudi die al een eeuw in aanbouw is, hebben de evangelisten weer een prominente plaats gekregen. De kerk gaat een grote centrale toren hebben, die symbool staat voor Jezus. Hier omheen worden vier kleinere torens gebouwd, die verwijzen naar de vier evangelisten. Ook in het interieur zijn de evangelisten terug te vinden. In vier medallions staan de vier heiligen symbolisch afgebeeld, door middel van hun dieren met vleugels. Zo worden ook in de nieuwste generatie kerken de vier belangrijkste schrijvers van het nieuwe testament herdacht.

Tien jaar geleden (2013) waren wij in Barcelona en hebben daar de Sagrada Familia bezocht, een indrukwekkende kerk-in-aanbouw. Ik heb de foto's die ik toen maakte, nog eens opgezocht, en inderdaad: het medaillon van Mattheüs is goed te zien. Hier een viertal foto's.